Μόνο για Ενηλίκους: Στο Δωμάτιο του Γιάνη Βαρουφάκη

Γράφει ο Σωτήρης Μητραλέξης, ερευνητικός εταίρος στο Πανεπιστήμιο του Winchester και επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πόλεως, Κωνσταντινούπολη

Αρχίζουμε από την αρχή: το νέο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη είναι κατά κυριολεξία ένα μείζονος ιστορικής σημασίας ντοκουμέντο για την ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ελλάδας. Ανεξάρτητα από τη γνώμη του καθενός για τον συγγραφέα του, ή και για το ίδιο το βιβλίο: η πραγματικά ιστορική σημασία της μαρτυρίας δεν τιτρώσκεται από το πώς διάκειται ο καθείς έναντι του Γιάνη Βαρουφάκη.

Το Adults in the Room: My Battle With Europe’s Deep Establishment(Λονδίνο: Bodley Head/Penguin, Μάϊος 2017 — η ελληνική έκδοση θα κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο από τις εκδόσεις Πατάκη με τίτλο «Ανίκητοι Ηττημένοι») είναι η εξαντλητικά λεπτομερής εξιστόρηση των μηνών της διαπραγμάτευσης και της υπουργίας Βαρουφάκη, καθώς και τον προεορτίων της. Ο Βαρουφάκης σημειώνει ότι οι περισσότεροι διάλογοι αποδίδονται κατά λέξη, ως απόρροια των ηχογραφήσεων για τις οποίες είχε μεριμνήσει — ως σαφώς όφειλε, δεδομένης της ιστορικότητας των στιγμών και των επιπτώσεων αυτών των διαλόγων για τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων και για την ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ελλάδας. Το αδιαμφισβήτητο της εγκυρότητας της μαρτυρίας Βαρουφάκη θα διασφαλιζόταν εάν, κάποτε, διέρρεαν τα ίδια τα ηχητικά αρχεία.

Και μόνο το παραπάνω επαρκεί, ελπίζουμε, για να καταδείξει την αλήθεια της εναρκτήριας πρότασης. Όμως η σημασία του βιβλίου δεν εξαντλείται εκεί: καταδεικνύεται, με τεχνικές λεπτομέρειες, ο βαθμός στον οποίο η πλευρά Βαρουφάκη είχε ξεχειλίσει την τρόικα και τα Eurogroup με κοστολογημένες κεντρώες, μετριοπαθείς, ενδοσυστημικές και ευρωπαϊκές αντιπροτάσεις,[1] οι οποίες έπρεπε εξ ορισμού να απορριφθούν και να γελοιοποιηθούν στο πλαίσιο ενός ανηλεούς και εκπλήσσουσας χυδαιότητας power game, στο επικείμενο τέλος του δρόμου του οποίου δεν μπορεί παρά να βρίσκεται η διάλυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως την ξέρουμε.

Καταδεικνύεται, επίσης, η προδοσία της πλευράς Τσίπρα και του κόμματος του ΣΥΡΙΖΑ ως προς την υπόσχεση διαπραγμάτευσης που είχε δώσει, και ως προς την ετοιμότητα χρήσης των όπλων που όντως είχε η ελληνική κυβέρνηση μέχρις ενός σημείου (π.χ. μονομερές «κούρεμα» των SMP bonds και τα νομικά προβλήματα που αυτό θα δημιουργούσε για την ΕΚΤ και τη Bundesbank), ήδη από την αρχή — ή τουλάχιστον μετά βεβαιότητος από τον Μάρτιο-Απρίλιο του 2015. Η προδοσία θα προέκυπτε αναπόφευκτα λόγω της πραγματικής ιεράρχησης προτεραιοτήτων του Τσίπρα, παρά τις περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις του: η ιεράρχηση του Βαρουφάκη έθετε πρώτη την ευρωπαϊκή λύση εντός Ευρώ, δεύτερη και χειρότερη επιλογή το Grexit, αλλά Τρίτη και χείριστη την επέκταση της χρεωκοπίας στο διηνεκές με παράλληλη μνημονιακή χρηματοδότησή της και όρους ισοπέδωσης. Μια τσιπραϊκή αντιστροφή, όμως, της δεύτερης με την τρίτη επιλογή καθιστά την διαπραγμάτευση εξ ορισμού και εξ αρχής εξουδετερωμένη, καθ’ ότι το «όχι» των εταίρων δεν συνεπάγεται μια καταστροφική και γι’ αυτούς επιλογή, αλλά απλώς την συνέχιση του προγράμματος.

Μπορεί κανείς να διαφωνήσει σε χίλια δυο πράγματα με τον Βαρουφάκη. Μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι ακριβώς αυτό που δεν είναι επιθυμητό είναι οι «κεντρώες, μετριοπαθείς, ενδοσυστημικές και ευρωπαϊκές αντιπροτάσεις», ότι ακόμα και η αποδοχή τους θα σήμαινε συνέχιση μιας ευρύτερης καταστροφής αναπόφευκτης δίχως ρήξη (δεν μπορεί όμως κανείς να ισχυριστεί πως αυτές δοκιμάστηκαν και απέτυχαν, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν δοκιμάστηκαν: ο χρόνος δοκιμασίας τους θα ήταν ο πραγματικός χρόνος του μπρα-ντε-φερ της διαπραγμάτευσης, δηλαδή η περίοδος μετά την εισαγωγή των capital controls: αυτό είναι το σημείο και το κόστος απαρχής της πραγματικής διαπραγμάτευσης, όχι της αποτυχημένης ολοκλήρωσής της. Ο Αλέξης Τσίπρας όμως φρόντισε να σφυρίξει το τέλος της διαπραγμάτευσης πριν καλά-καλά αυτή ξεκινήσει.)

Ανεξάρτητα όμως από αυτές τις ενδεχόμενες διαφωνίες, γεγονός παραμένει πως είναι η μετριοπαθής και ενδοσυστημική στάση Βαρουφάκη που, εκ του αποτελέσματος, φανερώνει πληρέστερα την υποκρισία των ίδιων των κανόνων με τους οποίους η Ευρωπαϊκή Ένωση και κυρίως η Ευρωζώνη υποτίθεται πως θεσμίζεται — κάτι που δεν θα φανερωνόταν με μια μαξιμαλιστική στάση. Οι διαφορετικές ομάδες στην ίδια την κορυφή της κυβέρνησης και του ΣΥΡΙΖΑ, ο ρόλος ανθρώπων όπως ο Χουλιαράκης και ο Δραγασάκης (ή έστω η εκτίμηση του Βαρουφάκη γι’ αυτόν τον ρόλο), αποτελούν ένα διακριτό πεδίο πολύτιμης συνεισφοράς του βιβλίου.

Κατά τη γνώμη του εδώ γράφοντος, αν κάτι περιγράφει αυτό το βιβλίο, αυτό είναι η κορυφαία στιγμή της απαρχής της αυτοϋπονόμευσης και αποσύνθεσης — ή της επερχόμενης δυσοίωνης περαιτέρω μετεξέλιξης — της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης. Της μετατροπής τους όχι μόνο σε μια ζούγκλα ισχύος, αλλά κυρίως σε μια ανορθολογική, αναποτελεσματική, μη βιώσιμη και άρα καταδικασμένη ζούγκλα ισχύος. Η ανταπόκριση των οργάνων της ΕΕ στην υπαρξιακή κρίση που φανερώθηκε υποδειγματικά με την ελληνική κρίση και με την χρήση της για τον εκφοβισμό άλλων κρατών, καθώς και τα διαφορετικά σχέδια και κατευθύνσεις για το μέλλον της ΕΕ και της νομισματικής ένωσης, συνδυασμένα με τα ωμά στοιχεία-προβλέψεις για το μέλλον (οικονομική και δημογραφική ρώμη, στρατιωτικές προκλήσεις, ευρύτερες γεωπολιτικές μεταβολές, ανεδαφικός, ιδεοληπτικός και φαντασιώδης χαρακτήρας των στοχεύσεων για μαγείρεμα «ευρωπαϊκής εθνικής συνείδησης/ευρωπαϊκού πατριωτισμού»), προοικονομούν το τέλος της. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως αλλιώς εκτυλίσσονται οι ιστορικές εξελίξεις όταν τις διαβάζουμε εκ των υστέρων σε ένα βιβλίο ιστορίας — όπου δεκαπέντε χρόνια μετά σκαμπανεβασμάτων συνοψίζονται σε τρεις αράδες και πέντε ημερομηνίες — και όταν τις βιώνουμε στο εδώ και στο τώρα: ό,τι σήμερα φαίνεται, επί παραδείγματι, ως αντιστροφή της μοίρας που η ΕΕ έχει επιλέξει για τον εαυτό της, π.χ. η νίκη του Μακρόν και η ήττα της Λεπέν, είναι σε ένα βιβλίο ιστορίας απλώς ένα σαμαράκι στη μέση μιας προτάσεως. Επί παραδείγματι: εάν λέγαμε σε έναν πολίτη της ΕΣΣΔ το 1987 πως σε τέσσερα-πέντε χρόνια απλώς δεν θα υπάρχει ΕΣΣΔ, στην καλύτερη περίπτωση θα μας έλεγε πως διαπιστώνει και εκείνος μια αργόσυρτη παρακμή, αλλά εμείς το παρατραβήξαμε…

Είναι ακριβώς σε ένα τέτοιο πλαίσιο που η ανταλάντευτα φιλευρωπαϊκή στάση του Γιάνη Βαρουφάκη προκαλεί αμηχανία στον αναγνώστη που διαβάζει προσεκτικά όσα διαμείβονται στο βιβλίο του (αλλά και σε όσα έχει περιγράψει σε παλαιότερα βιβλία του, όπως τον αμερικανικό ρόλο στην σύλληψη και δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις στοχεύσεις του). Εάν κάτι αποδεικνύει η μαρτυρία του, αυτό είναι πως η ΕΕ, η νομισματική ένωση και οι θεσμοί τους είναι σε προχωρημένη, ανεπίστρεπτη σήψη, χωρίς δυνατότητα αλλαγών της κλίμακας που θα την μετέτρεπαν σε κάτι όλως άλλο. Όμως, ο Βαρουφάκης διατηρεί έναν ευρωπαϊστικό ιδεαλισμό, ως εάν η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι έστω δυνητικά κάτι άλλο και ονειρώδες, πάνω στο οποίο έχει επικαθήσει η ακραία εξοργιστική κατάσταση την οποία ο ίδιος περιγράφει (Ίσως ο ίδιος θα αντέτεινε πως η διάλυση της ΕΕ θα σημάνει μόνο ένα «μεταμοντέρνο 1930», το οποίο πρέπει πάση θυσία να αποφευχθεί: η παρατήρηση αυτή, όμως, δεν αλλάζει το ανεπίστρεπτο της πραγματικότητας που ο ίδιος με λεπτομέρειες καταθέτει). Στην αμήχανη κατάσταση που περιέρχεται ο αναγνώστης από αυτήν την φαινομενική ασυμμετρία, η μόνη διέξοδος μοιάζει να είναι το να προτείνουμε στον Γιάνη Βαρουφάκη να μελετήσει το βιβλίο του.

Πάντως, εάν κάτι εντυπωσιάζει στα τεκταινόμενα του βιβλίου, αυτό είναι η ηθική ακεραιότητα του Γιάνη Βαρουφάκη, η επιμονή του στα υπεσχημένα, ακόμα και κάτω από μια τρομακτική πίεση. Θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι προφανώς εξάγεται από το βιβλίο ενός συγγραφέα αυτό το συμπέρασμα για τον… ίδιον τον συγγραφέα — όμως κάτι τέτοιο δεν ισχύει: το συμπέρασμα προκύπτει από τους διαλόγους, οι οποίοι είναι επαληθεύσιμοι χάρη στις ιστορικές αυτές ηχογραφήσεις και στο ενδεχόμενο να δημοσιευθούν οψέποτε, λήγοντας έτσι την σχετική συζήτηση.

Ο τίτλος αυτού του άρθρου, «Μόνο για Ενηλίκους», δεν είναι μόνον ένα μέτριο λογοπαίγνιο με τον αγγλικό τίτλο του βιβλίου. Περιγράφει μια πραγματική προϋπόθεση για να έχει νόημα η μελέτη του βιβλίου, όποια κι αν είναι η πρότερη θέση/άποψη του αναγνώστη του: οφείλει κανείς να διατίθεται να εξετάσει το ενδεχόμενο της εγκυρότητας της μαρτυρίας του Γιάνη Βαρουφάκη. Εάν οι πολεμικές, μηντιακά διαμεσολαβημένες ανακοινώσεις των διαφόρων δευτεραγωνιστών της υπόθεσης του 2015 έχουν εξ ορισμού ακέραιη εγκυρότητα χωρίς ίχνος διαψευσιμότητας, εάν η συζήτηση για τις ιστορικές στιγμές της Ευρώπης και της Ελλάδος γίνεται με όρους συζήτησης «δερμάτινου τζάκετ, μη-μονόχρωμων υποκαμίσων, ναρκισσισμού, καλωδιωμένων τουριστών», τότε καλύτερα να μη μελετηθεί το βιβλίο. Είναι μόνο για ενηλίκους. Τα μικρά παιδιά μπορούν να πάνε στο διπλανό δωμάτιο, να παίξουν το παιχνίδι των ανακοινώσεων και του αφελούς κοινού τους μαζί με τον Νίκο Παππά και τον Άδωνι Γεωργιάδη.

Μετά την έκδοση αυτού του ιστορικού τεκμηρίου, είναι νομίζω πολύ δύσκολο να συζητήσει κανείς για το τι έγινε το 2015 χωρίς να το έχει πρώτα μελετήσει ενδελεχώς — ακόμα και για να διαφωνήσει, ακόμα και για να το απορρίψει εν όλω. Ο αναγνώστης του βιβλίου, οποιαδήποτε κι αν είναι η θέση του, και κάποιος άλλος που δεν έχει λάβει υπ’ όψη του τη μαρτυρία που αυτό κομίζει μιλούν σίγουρα και αναπόφευκτα διαφορετική γλώσσα: αδύνατον να συνεννοηθούν σε συζήτηση. Γι’ αυτό, αδιανόητη πλέον η μη ανάγνωσή του, η αμέλεια να μελετηθεί ενδελεχώς.



[1] Όπως είχαμε επισημάνει στο κείμενό μας «Επικηρυγμένος λόγω μετριοπάθειας» παρουσιάζοντας το βιβλίο του Βαρουφάκη And the Weak Suffer What They Must? Europe, Austerity and the Threat to Global Stability (Λονδίνο: Bodley Head / Penguin Random House, Απρίλιος 2016), δηλαδή Η Αρπαγή της Ευρώπης – Οι ρίζες της καταστροφικής διαχείρισης μιας αναπόφευκτης κρίσης(Πατάκης), το οποίο είχε γραφτεί πριν την υπουργία Βαρουφάκη, είναι ακριβώς αυτή του η στάση πλήρως υλοποιήσιμων μετριοπαθών αντιπροτάσεων που τον καθιστά ριζοσπαστικά ανεπιθύμητο από το ευρωπαϊκό ιερατείο, καθ’ ότι φανερώνει την ορθοδοξία τους ως αίρεση με τα δικά τους μέτρα και σταθμά, ακολουθώντας την δική τους επαγγελθείσα λογική.

Αντίβαρο