Η χιλιόχρονη Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε δύο «μειονεκτήματα»: ήταν ελληνόφωνη και ορθόδοξη. Έτσι, οι δυτικοί ιστορικοί επινόησαν τις περιόδους «Μεσαίωνας» και «Ύστερη Αρχαιότητα» για να της αφαιρέσουν την αίγλη και το πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια Ιστορία και να την πετάξουν στον σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας…
του Laurent Guyénot 1
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Το Βυζάντιο είναι ένας πολιτισμός βυθισμένος στο σκοτάδι της ιστορίας, σβησμένος από την ιστοριογραφία υπό την πίεση του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος. Μπορείτε να διαβάσετε εκατό βιβλία για τον «Μεσαίωνα» χωρίς να το ακούσετε ποτέ. Αν σας μιλήσουν για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, θα είναι γενικά να την παρουσιάσουν ως μια όψιμη, ανατολική και παρακμιακή εκδοχή της μίας και αληθινής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αυτής της Δύσης που εξαφανίστηκε κάπου μεταξύ του 3ου και 5ου αιώνα, και ως ξένη ή περιθωριακή του μεσαιωνικού ευρωπαϊκού πολιτισμού, ή ακόμη και ως ανατρεπτικό στοιχείο αυτού του πολιτισμού. Το επίπεδο άγνοιας και προκατάληψης για το Βυζάντιο συνεχίζει να είναι υποδειγματικό στη Γαλλία. Αυτό φαίνεται καλά στο βιβλίο 850 σελίδων του μεσαιωνιστή Jérôme Baschet, για τον Φεουδαρχικό πολιτισμό(Flammarion, 2006), που αφιερώνει μόνο μια σύντομη ενότητα στο Βυζάντιο, με τίτλο «Η βυζαντινή παρακμή» , πριν από την ενότητα «Ισλαμική λαμπρότητα» . Ο συγγραφέας αρκείται σε μια επιτακτική κρίση για «την υπερηφάνεια της Κωνσταντινούπολης, την αξίωση της να ενσαρκώνει τις αιώνιες αξίες της Ρώμης και να συνιστά την εκλεκτή αυτοκρατορία του Θεού, την περιφρόνησή της επίσης για όλους τους εξωτερικούς λαούς, συμπεριλαμβανομένων των χριστιανών της Δύσης, που αφομοιώθηκαν λίγο πολύ ρητά από τους βαρβάρους».
Ευτυχώς, δεν είμαστε πια εκεί στον αγγλόφωνο κόσμο (για να μην αναφέρουμε φυσικά τη Ρωσία και την Ελλάδα). Ο νεαρός ανερχόμενος αστέρας των βυζαντινών σπουδών, ο ελληνικής καταγωγής Αμερικανός Αντώνιος Καλδέλλης2, θα σας το διδάξει, για παράδειγμα:
Στην καμπή της πρώτης χιλιετίας, η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης ήταν το αρχαιότερο και πιο δυναμικό κράτος στον κόσμο και περιλάμβανε τα πιο πολιτισμένα μέρη του χριστιανικού κόσμου. Τα σύνορά της, τα οποία για πολύ καιρό υπερασπίζονταν τα γηγενή μεθοριακά στρατεύματα, επεκτάθηκαν χάρις στον πιο πειθαρχημένο και τεχνολογικά προηγμένο στρατό της εποχής του. Η ενότητα της βυζαντινής κοινωνίας βασίστηκε στην ισότητα του ρωμαϊκού δικαίου και στη βαθιά αίσθηση μιας κοινής, αρχαίας ρωμαϊκής ταυτότητας· εδραιώνεται από την αποτελεσματικότητα μιας πολύπλοκης γραφειοκρατίας· τρέφεται και ενισχύεται από τους θεσμούς και τις αρχές της Χριστιανικής Εκκλησίας· μετουσιώνεται από την ελληνική ρητορική· και επιβεβαιώνεται από το πέρασμα δέκα αιώνων. Στο τέλος της βασιλείας του Βασιλείου Β' (976-1025), της μακροβιότερης στη ρωμαϊκή ιστορία, το έδαφός του περιλάμβανε τη Μικρά Ασία και την Αρμενία, τη Βαλκανική Χερσόνησο νότια του Δούναβη και τις νότιες περιοχές της Ιταλίας και της Κριμαίας. Η Σερβία, η Κροατία, η Γεωργία και ορισμένα αραβικά εμιράτα στη Συρία και τη Μεσοποταμία είχαν αποδεχθεί το καθεστώς υποτέλειας.
Στον σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας!...
Το 1018, διαβάζουμε ακόμη, ο ίδιος Βασίλειος ήταν «ο ισχυρότερος και νικηφόρος κυρίαρχος του χριστιανικού κόσμου» . Αυτός είναι ο λόγος που ο Μέγας Βλαδίμιρος (980-1015), τον οποίο Ρώσοι και Ουκρανοί διεκδικούν ως ιδρυτή και προστάτη του έθνους τους, παντρεύτηκε την αδελφή του Βασιλείου, υιοθέτησε την πίστη της και έχτισε μια εκκλησία της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο. Ο νεαρός Γερμανός αυτοκράτορας Όθωνας Γ' (996-1002), ο ίδιος μισοβυζαντινός μέσω της μητέρας του, επρόκειτο να παντρευτεί την ανιψιά του Βασιλείου όταν πέθανε σε ηλικία 21 ετών. Τα πάντα στην οθωνική αυλή διαμορφώθηκαν στο πρότυπο του Βυζαντίου, μέχρι τον τίτλο του kaiser (δανεισμένος, όχι από το λατινικό caesar, αλλά από τον ελληνικό τύπο kaisar).
Σε αυτό το σημείο, αν νομίζατε ότι είχατε μια αρκετά καλή ιδέα για τον μεσαιωνικό πολιτισμό στις αρχές του 11ου αιώνα, που αποκτήθηκε μέσα από εκατοντάδες ώρες ανάγνωσης εξειδικευμένων βιβλίων, θα εκπλαγείτε. Μπορεί να αρχίσετε να υποψιάζεστε ότι η παραδοσιακή σας άποψη για τον «Μεσαίωνα» δεν είναι εντελώς ολοκληρωμένη, ότι είναι απλώς ένα κομμάτι μιας πολύ μεγαλύτερης εικόνας, το μεγαλύτερο κομμάτι της οποίας έχει σκιστεί και πεταχτεί. Ξεκινήσατε να το ψάχνετε στον παροιμιώδη σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Βρίσκεστε ήδη στον δρόμο προς τον «βυζαντινό ρεβιζιονισμό» .
Δεν είχα ακούσει ποτέ αυτή την έκφραση, «βυζαντινός ρεβιζιονισμός» , μέχρι που ένα άρθρο μου έδωσε αυτή την ετικέτα λόγω των χρονολογικών μου ερωτήσεων. Δεν ήταν κομπλιμέντο, αλλά αποφάσισα να το τιμήσω ούτως ή άλλως με αυτό το άρθρο. Θα εξηγήσω τι είναι ο «βυζαντινός ρεβιζιονισμός» και γιατί είναι το κλειδί της παγκόσμιας ιστορίας, ο άξονας γύρω από τον οποίο αρχίζει να γράφεται μια νέα παγκόσμια ιστοριογραφία, απαλλαγμένη από τον εθνοκεντρισμό που ήδη κατήγγειλε ο ¨Οσβαλντ Σπένγκλερ. Ο Βυζαντινός Ρεβιζιονισμός σας δίνει περισσότερα από μια γεύση από αυτές τις καρμικές δυνάμεις που κινούν τους πολιτισμούς και μπορεί ακόμη και να σας βοηθήσει να μαντέψετε προς ποια γενική κατεύθυνση πηγαίνει ο κόσμος. Αυτή είναι μια από τις πιο συναρπαστικές αναζητήσεις για την ιστορική αλήθεια που έχω βιώσει ποτέ. Το όνομα που εμφανίζεται πρώτο αν ψάξετε στο google τον βυζαντινό ρεβιζιονισμό είναι αυτό του Αντώνη Καλδέλλη, τον οποίο μόλις ανέφερα (δείτε τη λίστα με τις δημοσιεύσεις και τα βίντεό του στο kaldellispublications.weebly.com ). Αλλά στην πραγματικότητα, ο βυζαντινός ρεβιζιονισμός μπορεί να αναχθεί στον Βρετανό ιστορικό Σερ Στίβεν Ράνσιμαν (1903-2000), του οποίου η τρίτομος Ιστορία των Σταυροφοριών (το μόνο βιβλίο του μεταφρασμένο στα γαλλικά) εξακολουθεί να θεωρείται θεμελιώδης. Πριν από τον Ράνσιμαν ήταν ο Ρώσος Τζορτζ Οστρογκόρσκι. Και ας μην υπερβάλλουμε: στη Γαλλία, ο Συλβαίν Γκουγκενέιμ τα πάει αρκετά καλά, και υπάρχουν μερικά καλά έργα για το Βυζάντιο, μεταξύ των οποίων επισημαίνω αυτό της Ελένη Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας (1975).
Ο Ράνσιμαν είπε την ιστορία του Βυζαντίου με αυστηρότητα και ενσυναίσθηση, ενώ ο Καλδέλλης ασχολείται περισσότερο με τις θεωρίες για το Βυζάντιο. Το άρθρο αυτό είναι εμπνευσμένο κυρίως από τις διατριβές του για τον βυζαντινό πολιτισμό.
«Βυζαντινή εποχή»
Ο βυζαντινός ρεβιζιονισμός ξεκινά με την επαναφορά της Κωνσταντινούπολης στον χάρτη. Ήταν μακράν η μεγαλύτερη πόλη του χριστιανικού κόσμου σε όλο τον Μεσαίωνα. Γύρω στο έτος 1000, τα τείχη της θα μπορούσαν να περιέκλειαν τις δέκα μεγαλύτερες πόλεις της Δύσης. Υπολογίζεται ότι τον 12ο αιώνα ο πληθυσμός της πλησίαζε το ένα εκατομμύριο, συμπεριλαμβανομένων των προαστίων. Η μεγαλοπρέπεια και ο πλούτος της εξέπληξαν όλους τους νεοφερμένους: «δεν υπήρχαν ποτέ, στις σαράντα πλουσιότερες πόλεις του κόσμου, τόσα αγαθά όσο αυτά που βρέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη», έγραφε ο Robert de Clari, ένας από τους σταυροφόρους που την λεηλάτησαν το 1204. Μέχρι αυτή την καταστροφή της Τέταρτης Σταυροφορίας, η Κωνσταντινούπολη ήταν το μεγαλύτερο εμπορικό σταυροδρόμι στον κόσμο, που συνέδεε την Κίνα, την Ινδία, την Αραβία, την Ευρώπη και την Αφρική. Όλα τα ευρωπαϊκά βλέμματα ήταν στραμμένα σε αυτήν.
Έχοντας ξαναβάλει την Κωνσταντινούπολη στο κέντρο του χάρτη, πρέπει επίσης να της δώσουμε τη θέση που της αξίζει στο μεγάλο χρονικό της ιστορίας. Γράφει ο Αντώνης Καλδέλλης:
Ο βυζαντινός πολιτισμός ξεκίνησε όταν υπήρχαν ακόμα άνθρωποι που μπορούσαν να διαβάζουν και να γράφουν αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Το μαντείο των Δελφών και οι Ολυμπιακοί Αγώνες εξακολουθούσαν να υπάρχουν· και ο κύριος θεός της λατρείας στην ανατολή ήταν ο Δίας. Στο τέλος του Βυζαντίου, ο κόσμος είχε κανόνια και τυπογραφεία, και μερικοί άνθρωποι που ήταν μάρτυρες της πτώσης της Κωνσταντινούπολης το 1453 έζησαν για να ακούσουν για το ταξίδι του Χριστόφορου Κολόμβου στον Νέο Κόσμο. Χρονολογικά, το Βυζάντιο εκτείνεται σε ολόκληρο το τόξο από την αρχαιότητα έως την πρώιμη σύγχρονη περίοδο και η ιστορία του είναι στενά συνδεδεμένη με αυτή όλων των σημαντικότερων παραγόντων της παγκόσμιας ιστορίας σε αυτήν την πλευρά του Ινδού.
Αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε ότι η έκφραση «Μεσαίωνας» , που επινοήθηκε κατά την Αναγέννηση για πολεμικούς, ακόμη και προπαγανδιστικούς σκοπούς, προδίδει την ιστορική πραγματικότητα παρά την υπηρετεί. Αυτά τα χίλια χρόνια πρέπει να μετονομαστούν σε «Βυζαντινή Εποχή» . Σε αντίθεση με τον Μεσαίωνα, του οποίου τα χρονολογικά και γεωγραφικά περιγράμματα αποτελούν αντικείμενο ατελείωτων συζητήσεων, το Βυζάντιο είναι εξαιρετικά εύκολο να αναγνωριστεί. «Δεν υπάρχει ούτε ασάφεια ούτε χρονολογική ασάφεια εδώ.»
