π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός
Ὁ λόγος γιά τήν χρήση δυτικῶν πηγῶν ἀπό τόν ἃγιο Νικόδημο, παλαιότερα τουλάχιστον, ἦταν εὐρύτατος. Συνεχίζεται δέ καί σήμερα ἀπό ἐκείνους, πού δέν παρακολουθοῦν τήν πορεία τῆς ἐπιστημονικῆς ἒρευνας καί ἀγνοοῦν τά νεώτερα πορίσματά της. Ὑπάρχουν ὃμως καί ἐκεῖνοι, πού παρασύρονται ἀπό τήν γλώσσα τοῦ Ἁγίου καί καταλήγουν σέ ἀνέρειστα συμπεράσματα. Δυτικές ἐπιδράσεις στόν ἃγιο Νικόδημο δέχθηκε καί ἓνας ἀπό τούς ἐγκυρότερους ἐρευνητές του, ὁ γερμανός ἰησουϊτης Gerhard Podskalky1, ἀπό τόν ὁποῖο ἒχουν ἐπηρεαστεῖ καί Ἓλληνες συγγραφεῖς.
1. Γίνεται λόγος γιά ἒμμεσες ἐπιδράσεις στόν ἃγιο Νικόδημο, μέ ἀναφορά στά ἒργα του «Ἐξομολογητάριον»(1794) καί «Χρηστοήθεια» (1803)2. Στή διάρκεια τῆς δουλείας κυκλοφοροῦσαν διάφορα «Ἐξομολογητάρια» (Ὁδηγός Έξομολόγου καί Ἐξομολογουμένου), Ἑλληνικά καί Ξένα3. Στά δεύτερα ἀνῆκαν καί τά μεταφρασμένα ἀπό τά ἰταλικά ἒργα τοῦ Paolo Segneri «Ὁ Μετανοῶν διδασκόμενος»4 καί «Ὁ Πνευματικός διδασκόμενος»5, πού θεωρήθηκαν ὡς πηγή τοῦ Νικοδήμου. Ἀναδύεται ὃμως τό κρίσιμο ἐρώτημα: Τὀ «Ἐξομολογητάριον» συνετάχθη μετά τήν ἐνασχόληση τοῦ Νικοδήμου μέ τά συγγράμματα τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου6, ἂρα σέ κλίμα καθαρά ἡσυχαστικό-φιλοκαλικό, στό ὁποῖο μόνιμα ἐκινεῖτο ὁ Ἃγιος. Γιατί, λοιπόν, νά καταφύγει σέ παπικῆς προελεύσεως πηγές;
2. Γίνεται ὃμως λόγος καί γιά ἂμεσες ἐπιδρἀσεις, σχετικά με τά ἒργα τοῦ Νικοδήμου
Πρῶτο σημαντικό δεδομένο εἶναι ὃτι ὁ Ἃγιος δέν γνώριζε ἰταλικά. Τά δύο ἰταλικά ἒργα μεταφράστηκαν στά ἑλληνικά ἀπό τόν «καγκελλάριο»-Γραμματέα τῆς Κοινότητας τῆς Πάτμου, Ἐμμανουήλ ἢ Μανουήλ Ρωμανίτη, κριτικῆς καταγωγῆς, πού πέθανε μετά τό 1758 ἢ 1762. Ὁ Ἃγιος Μακάριος (1741-1805), ἐκ τῶν πρωταγωνιστῶν τῆς Κολλυβαδικῆς Ὁμάδος καί «ἐργοδιώκτης» τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, βρίσκοντας ἐνδιαφέροντα, ἀπό πλευρᾶς θεμάτων, τά ἒργα αὐτά, θεώρησε καλό νά δώσει ἀντίγραφα τῶν μεταφράσεων τοῦ Ρωμανίτη στόν Νικόδημο, ὡς ταλαντοῦχο Θεολόγο τοῦ Κολλυβαδικοῦ Κινήματος11, γιά νά ἐμπνευσθεῖ ἀνάλογες συγγραφές γιά τό Ὀρθόδοξο Πλήρωμα.
Ὁ Νικόδημος,παίρνοντας ἀφορμή ἀπό τίς μεταφράσεις τοῦ Ρωμανίτη, συνέγραψε τά ὁμότιτλα ἒργα του, κατά πολύ ἐκτενέστερα τῶν μεταφράσεων, καί τό σημαντικότερο προσφέροντας στή θέση ἐκείνων ἒργα ὀρθόδοξα. Ὃ,τι προσλαμβάνει ἀπό τόν Ρωμανίτη ὀρθοδοξοποιεῖται, φέροντας τήν σφραγίδα τῆς πατερικότητας, διότι πάντα καταφεύγει σέ πατερικές πηγές12. Τό «’Εξομολογητάριον»λ.χ. στηρίζεται ἰδιαίτερα στούς 38Κανόνες τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ἰωάννου Δ΄ τοῦ Νηστευτοῦ (+595)13 καί στά 17Ἐπιτίμιά του, πούεἶχαν σωθεῖ σέ ἁγιορείτικα χειρόγραφα. Τὀ πολυσχολιαζόμενο ὃμως σχολαστικό ὓφος τοῦ ἒργου τοῦ Νικοδήμου δέν ὀφείλεται τόσο στή δυτική ἐπίδραση, γιατί ἦταν σύμπτωμα γενικότερο τῆς ἐποχῆς, ὃσο στό ἒργο τοῦἸωάννου Νηστευτοῦ,πού ἐπηρέαζε τήν ὀρθόδοξη ποιμαντική πράξη, κυρίως δέ στή διάρκεια τῆς δουλείας.
3. Ἂς ἒλθουμε ὃμως εἰδικότερα στή γλώσσα τοῦ Νικοδήμου. Ἒχουν διατυπωθεῖ δύο θέσεις,ἡ μία τοῦ π. Θεοκλήτου Διονυσιάτη14 καί ἡ ἂλλη τοῦ Καθηγητῆ Χρήστου Γιανναρᾶ15, διαμετρικά ἀντίθετες μεταξύ τους. Γιά τόν ἁγιορείτη Μοναχό ὁ Νικόδημος εἶναι «ἐξομολόγος, οὗτινος τό τάλαντον σπανιώτατον», «δεινός ἑρμηνευτής Ἐπιτιμίων τῶν ἱερῶν Κανόνων, πατρικώτατος κῆρυξ τῆς μετανοίας, γλυκύς καί κατανυκτικός ἐν τῇἀναπτύξει τοῦ περί μετανοίας, ἐξομολογήσεως καί συγγνώμης μυστηρίου». Ὁ κ. Γιανναρᾶς, ἀντίθετα, ὑποστηρίζει ὃτι ὁ Ἃγιος συντελεῖ στό «νά διαρρηγνύει (πλῆθος ἀνθρώπων) τή σχέση του μέ τήν Ἐκκλησία, ὓστερα ἀπό μία καί μόνη ἒστω ἐμπειρία τραυματικῆς ἐξομολογήσεως μέτίς προδιαγραφές τῆς δικανικῆς συναλλαγῆς».Ὁ Θεός τοῦ Αὐγουστίνου –συνεχίζει- τοῦ Ἀνσέλμου καί τοῦ Νικοδήμου, ὁ τρομοκράτης Θεός τῶν σαδιστικῶν ἀπαιτήσεων δικαιοσύνης δέν ἐνδιαφέρει τόν ἂνθρωπον»16.
Ἡ γλώσσα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου χαρακτηρίζεται σχολαστικήκαί εὐσεβιστική, κάτι πού σέ μεγάλο βαθμό εἶναι αἰσθητό.Ὁ ἱστορικός ἀναχρονισμός ὃμως, ἡ ἀντιμετώπιση δηλαδή μέ σημερινά κριτήρια θεμάτων τοῦ παρελθόντος, δέν ὁδηγεῖ σέὀρθά συμπεράσματα. Τά ἒργα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου εἶναι καί αὐτάτέκνα τῆς ἐποχῆς τους,γλωσσικά καί ὑφολογικά. Δέν παύουν ὃμως νά εἶναι πνευματικά καί ποιμαντικά. Ὁ Ἃγιος καταφεύγει στόν Ἰωάννη Νηστευτή, διότιἒδωσε ἓνα νέο μέτρο στήν διαδικασία τῆς Μετανοίας, συντομεύοντας τήν διάρκεια τῆς ἀποχῆς ἀπό τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί τονίζοντας περισσότερο τόν ἀσκητικό κανόνα. Αὐτό προβάλλει καί ὁ Νικόδημος γιά νά βοηθήσει τούςπιστούς, ὣστε νά μήἀπομακρυνθοῦν καί ἀποκοποῦν ἀπότό Μυστήριο. Ἂλλες οἱ προϋποθέσεις τῆς χριστιανικῆς ἀρχαιότητας μέτίς τάξεις τῶν «μετανοούντων»καί «προσκλαιόντων», καί ἂλλες ἐκεῖνες τῆς ἐποχῆς τοῦ Νικοδήμου.Προσφέρει, συνεπῶς τήν ποιμαντική τῆς πατερικῆς παράδοσης μέ τά μέσα τῆς ἐποχῆς του. Ἂλλωστε, ἀπευθύνεται στό εὐρύ λαϊκό στρῶμα,λαμβάνοντας ὑπόψει τήν δεκτικότητά του. Κάτι ἀναλογο (πρέπει νά) γίνεταικαί σήμερα. Ἡ άποκρουστική γιά κάποιους «περιπτωσιολογία»τοῦ Νηστευτῆ καί τοῦ Νικοδήμου βοηθεῖ τόν ἐλάχιστα κατηχημένο πιστό νά ἀντιληφθεῖ τίς διαστάσεις καί τήν δυναμική τῆς ἁμαρτίας.Αὐτό τό ἀντιμετωπίζουμε ὡς Κληρικοί καί σήμερα. Ἡ πνευματική δέ κατάσταση τότε τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ἦταν πολύ χαμηλή, ὃπωςἀναπτύσσει ὁ Ἃγιος στήν «Χρηστοήθεια». Δέν χάνεται ὃμως ἡ πατερικήπροοπτικήστήν ποιμαντική τοῦ Νικοδήμου. Καί συγκεκριμένα: Ὁ ὃρος «ἱκανοποίηση» (Satisfactio τοῦ Ἀνσέλμου, +1109)17 ἀπαντᾶ συχνά στόν Νικόδημο καί γι’αὐτό παρασύρει σέ ἀκρισίες.Ἡ συστηματική ὃμως μελέτη τῶν κειμένων του ἀποδεικνύει, ὃτι ὁ ὃρος αὐτός δέν σημαίνει τήν «ἐκδικητική διάθεση κάποιου ἂτεγκτου Θεοῦ», ἀλλά συνδέεται μέ τόν «Κανόνα» τοῦ μετανοοῦντος καί τήν ἐκπλήρωσή του. Ὁ ὃρος «ἱκανοποίηση»δέν ἀναφέρεται σέ κάποια «σαδιστική αὐθεντία», ἀλλά δηλώνει τήν «εύαρέστηση» καί τήν «χαρά» τοῦΘεοῦ ὡς «ἰατροῦ τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων ἡμῶν»18 γιά τήν λήψη τῶν πνευματικῶν φαρμάκων ἀπό τόν μετανοοῦντα. Τήν ἀποδοχή, δηλαδή, καί ἐκτέλεση τῆς συνταγῆς τοῦ θεράποντος ἰατροῦ του, τοῦ Πνευματικοῦ, καί στήν οὐσία τοῦ Θεοῦ.
Ἡ δυτική «Satisfactio» δηλώνει τήν ἐκδικητική καί τιμωρητική στάση τοῦ Θεοῦ ἀπέναντι στόν ἁμαρτωλό γιά τήν τρωθεῖσα ἀξιοπρέπειά του. Στόν Νικόδημο, ἀντίθετα, εἶναι ἡ φανέρωση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί εὐαρέστησής του γιά τή θεραπεία τοῦ τέκνου του. Ταυτίζεται, ἒτσι, μέτούς ὃρους εὐαρεστεῖν καί εὐαρέστηση, κατά τό Ἑβρ. 11,5-619: «χωρίς τῆς πίστεως (τῆς πλήρους δηλαδή παραδόσεως τοῦ ἀνθρώπου στόν Θεό) ἀδύνατον εὐαρεστῆσαι». (Πρβλ. Ρωμ. 14, 18). Ἡ Ἱκανοποίηση»δέ κατά τόν Νικόδημο εἶναι διπλῆ, σωματική καί πνευματική. Σωματική εἶναι ἡ νηστεία, οἱ γονυκλισίες, ἡ ἐλεημοσύνη.Πνευματική δέ ἡ «κατανυκτική προσευχή»(ἡ «Εὐχή»).
Ἡ σχέση, λοιπόν, τοῦ Νικοδήμου μέ τήν δυτική δικανική θεωρία εἶναι μόνο λεκτική καί αὐτό κατ’ ἀνάγκη, διότι οἱ ὃροι αὐτοί εἶχαν εἰσέλθει στό λεξιλόγιο τῶν Ἑλλήνων. Καί εἶναι γεγονός ὃτι στά κείμενά του ἀπαντοῦν φράσεις, ὃπως «ἂπειρος ὓβρις», «ἂπειρος πληρωμή», «ὀργή τοῦ Θεοῦ». Ἒχουν ὃμως ὀρθόδοξο νόημα. Ἂν ἀπομονωθοῦν, νοοῦνται δικανικά, ἀνατρέποντας τήν λειτουργία τῆς θείας ἀγάπης, κατά τά Ἰω. 3,16 καί Ρωμ. 5,8, τήν ὁποία ὃμως ὑπονοεῖ πάντοτε ὁ Νικόδημος. Ὁ Θεός τοῦ Νικοδήμου δέν εἶναι ἂτεγκτος κριτής, προβολή τῶν ἡγεμόνων τῆς φραγκικῆς φεουδαρχίας, ἀλλά Πατέρας πλήρης οἰκτιρμῶν καί φιλανθρωπίας. Ὁ στόχος τοῦ Νικοδήμου εἶναι νά μισήσει ὁ ἂνθρωπος καί νά σιχαθεῖ τήν ἁμαρτία, καί τό «μοτίβο» τῆς «προσβολῆς» τοῦ Θεοῦ εἶναι πολύ βοηθητικό σ’ αὐτή τήν κατεύθυνση. Ἡ χρήση, ἐξ ἂλλου, τῶν κανόνων τοῦ Νηστευτοῦ στοχεύει στό νά βοηθηθεῖ ὁ πιστός νά συλλάβει τήν ἒκταση καί πολυπλοκότητα τῆς ἁμαρτίας καί τήν βαρύτητά της ὡς ψυχικῆς ἀσθενείας. Ὁ Νηστευτής στάἐπιτίμιά του εἶναι ἐπιεικέστερος καί λέγει ὁ Νικόδημος: «Σέ ἐκανόνισα κατά τόν συγκαταβατικόν Νηστευτήν», συμπληρώνοντας ὃμως: «Τόν ὁποῖον ἐδέχθη καί δέχεται ὃλη κοινῶς ἡ Ἐκκλησία τῶν Ὀρθοδόξων». Τά ἐπιτίμια κατά τόν Νικόδημο εἶναι «φάρμακα»γιά τήν θεραπεία τοῦ πιστοῦ. Καί, ὃπως γράφει, οἱ Πνευματικοί εἶναι «οἱ ἰατροί ἐκεῖνοι καί πανδοχεῖς, τούςὁποίους ἐκατάστησεν ὁ Θεός εἰς τό Πανδοχεῖον τῆς Ἐκκλησίας, διά νά ἐπιμελῶνται τούς ἀσθενεῖς, ἢτοι τούς ἁμαρτωλούςἐκείνους, πού πληγώνονται ἀπό τούς νοητούς ληστάς, δαίμονας»20.
Τό ἲδιο πνεῦμα διέπει καί τή χρήση καί τῶν ἂλλων σχολαστικῶν ὃρων.Ὁ ὃρος «ἐξιλέωσις» σημαίνει ὃτι καλεῖται ὁ ἂνθρωπος νά γίνει δεκτικός τοῦ θείου ἐλέους καί ἒτσι δεκτός ἀπό τόν Θεό μέ τόν πνευματικό του ἀγώνα. Τό πρόβλημα, συνεπῶς, βρίσκεται στόν ἂνθρωπο καί ὂχι στόν Θεό21. Ὁ Θεός τοῦ Νικοδήμου εἶναι πάντα ἳλεως, συγκαταβατικός καί σπλαγχνικός. Στόν δυτικό νομικισμό ὁ ἁμαρτωλός στέκεται «μόνος καί ἒνοχος ἀπέναντι σέ ἓναν ἀμείλικτο δικαιοκρίτη καί τιμωρό Θεό, πού διψάει ἀκόρεστα ἱκανοποίηση, τῆς προσβεβλημένης ἀπό τήν ἀνθρώπινη ἁμαρτία δικαιοσύνης του»22. Ὁ Θεός ἐκεῖ ἀπαιτεῖ «τήν τιμωρία τοῦ ἁμαρτωλοῦ», κινούμενος ἀπό τή «σαδιστική ἀμετρία τοῦ πληγωμένου ἐγωϊσμοῦ του»23. Τά έπιτίμια, ἒτσι, εἶναι στή Δύση ποινές, τό λύτρο πού «πρέπει νά πληρώσει ὁ ἁμαρτωλός»24.
Οὐδεμία σχέση ἒχει μ’ αὐτά ἡ ποιμαντική τοῦ Νικοδήμου. Ἡ γλώσσατοῦ Ἐξομολογηταρίου εἶναι ἡ συνήθης γλώσσα τῆς ἐποχῆς, ἡ σημαντική της ὃμως εἶναι πατερική. Ὁ Νικόδημος, ὃπως πιστεύουμε, θέλει νά ἐντάξει στό ὀρθόδοξο πλαίσιο τίς ἐπικρατοῦσες στήν ἐποχή του ἀπόψεις, «συνδυάζοντας τίς ὑπάρχουσες τάσεις»25. Μερικά παραδείγματα: Λέγει ὁ Νικόδημος, ὃτι ἡ ἁμαρτία «βεβηλώνει» τό αἷμα τοῦ Χριστοῦκαί «ὑβρίζει» τήν Χάρη Του.Ἀναπαράγει ὃμως τό Ἑβρ. 10,29: «Πόσῳ δοκεῖτε χείρονος ἀξιωθήσεται τιμωρίας ὁ τόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ καταπατήσας καί τό αἷμα τῆς διαθήκης κοινόν ἡγησάμενος καί τό πνεῦμα τῆς χάριτος ἐνυβρίσας»; Γράφοντας γιάτήν ἁμαρτία, ὃτι συγχωρεῖται «μέ τήν ἂπειρον ἱκανοποίησιν» τῆς θυσίας τοῦ Χριστοῦ, ἀποδίδει πιστά τό Τίτ. 3,5: «Οὐκ ἐξ ἒργων τῶν ἐν δικαιοσύνῃ, ἃ ἐποιήσαμεν ἡμεῖς,ἀλλά κατά τό αὐτοῦ ἒλεος ἒσωσεν ἡμᾶς διάλουτροῦ παλιγγενεσίας». (Πρβλ. Α΄ Ἰω. 1,7).
Οἱ ὃροι ἐπίσης «τιμωρία», «ἐχθρός τοῦ Θεοῦ», «ὀργή τοῦ Θεοῦ», «ἒνοχος», εἶναι στόν Νικόδημο ἀπαλλαγμένοι ἀπό κάθε δικανική σημασία. Τό ὑπόβαθρό του εἶναι πάντα ἁγιογραφικό καί πατερικό. Παραπέμπει λ.χ. στόν ἃγιο Γρηγόριο Νύσσης: «Ὣσπερ τόν μισθόν λήψεται, καθώς φησίν ὁ Ἀπόστολος (πρβλ.Α΄Κορ. 3,3), κατά τόν ἲδιον κόπον ἓκαστος, οὓτω πάντως καί τήν τιμωρίαν ἐπί τῶν κατά δύναμιν πόνων ὀλιγωρίᾳ»26. Ἀλλάκαί ὁ ἱ. Χρυσόστομος διδάσκει: «Τούτους καί ἡμεῖς μάθωμεν τῆς φιλανθρωπίας τούς νόμους... Καί γάρ ἳππον, ἂν ἰδῃς κατά κρημνόν φερόμενον, χαλινόν ἐμβάλλεις, καί ἀναχαιτίζεις μετά σφοδρότητος, καί μαστίζεις πολλάκις, καίτοι γε τοῦτο κόλασίς ἐστιν. Ἀλλ’ἡ κόλασις αὓτη σωτηρίας μήτηρ ἐστί. Οὓτω καίἐπί τῶν ἁμαρτανόντων ποίησον’ δῆσον τόν πλημμελήσαντα, ἓως ἂν ἐξιλεώσῃ τόν Θεόν, μή ἀφῆς λελυμένον, ἳνα μή πλέον δεθῇ τῇ τοῦ Θεοῦ ὀργῇ... Μή ὠμότητος νόμιζε τό τοιοῦτο καί ἀπανθρωπίας, ἀλλά τῆς ἂκρας ἱμερότητος καί ἀρίστης ἰατρείας καί πολλῆς κηδεμονίας»27. Αὐτή εἶναι ἡ ποιμαντική θεραπευτική τῆς αὐθεντικῆς χριστιανικότητας, καί αὐτῆς τῆς παράδοσης εἶναι φορέας καί ὁ Νικόδημος.
Δύο λόγια μόνο καί γιά τήν «Χρηστοήθεια»28. Ἀντιμετωπίσθηκε ὃπως τό Ἐξομολογητάριο, μέ βάση τά ἰσχύοντα στή σχολαστική Δύση. Καί στήν περίπτωση αὐτή πάλι συγκρούονται οἱ Φιλοσοφοῦντες καί Μεταφυσικοί μέ τούς ἐντεταγμένους στήν πατερική παράδοση τῆς ἂσκησης καί κάθαρσης.
Π.χ. ὁ Ἰησουΐτης Podskalsky29δείχνει τοὐλάχιστον ἒκπληξη, ὃταν λέγει ὁ Νικόδημος, ὃτι ὁ Χριστός «δέν ἐγέλασε ποτέ»30. Ὁ Νικόδημος ὃμως ἂλλα ἐννοεῖ. Ὁ Χριστός δέν ἐκάγχασε, διακωκωδώντας τόν συνάνθρωπο. Γράφει ὁ Νικόδημος: «Ἐντραπῆτε, ἀδελφοί, ἀπό τήν ζωήν καί τό παράδειγμα, ὃπου μᾶς ἀφῆκεν ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός, διότι αὐτός εἰς ὃλην τήν περίοδον τῆς ἐπί γῆς αὐτοῦ πολιτείας δέν φαίνεται εἰς κανέν μέρος τῶν ἁγίων Εὐαγγελίων γεγραμμένον ὃτι ἐγέλασε». Παραπέμπει ὃμως εἰς τόν Μ. Βασίλειον: «Κατά τόν Μέγαν Βασίλειον λέγοντα καί ὁ Κύριος, τά μέν ἀναγκαῖα (=ἀδιάβλητα) πάθη τῆς σαρκός ὑπομείνας φαίνεται..., γέλωτα δέ μηδαμοῦ παραδεξάμενος, ὃσον ἐκ τῆς τῶν Εὐαγγελίων ἱστορίας»31. Συνεχίζει δέ ὁ Νικόδημος: «Τούς δέ γελῶντας, ἐξ ἐναντίας, ἐταλάνισε καί ἐθρήνησεν εἰπών΄ οὐαί ὑμῖν οἱ γελῶντες νῦν, ὃτι πενθήσετε καί κλαύσετε»(Λουκ. 6,25). Ὁ Χριστός, συμπληρώνει, μολονότι ἀναμάρτητος, ἒκλαυσε, ἐνῶ ἡμεῖς πού εἴμαστε ἁμαρτωλοί γελᾶμε».
«Εἰ δέ Χριστός, συνεχίζει, δέν ἐχοράτευεν, οὒτε ἐγέλασε ποτέ εἰς ὃλην του τήν ζωήν, πῶς ἐσεῖς ἀσύνετοι δέν ἐντρέπεσθε νά γελᾶτε καί νά χορατεύετε;». Πάλιν ὃμως παραπέμπει στόν Χρυσόστομο32. Οἱ γέλωτες πούκαυτηριάζει ὁ Νικόδημος πατερικά, εἶναι ἡ «εὐτραπελία», οἱ «χορατάδες», κ.τ.λ.33. Eἶναι οἱ γέλωτες, πού προέρχονται ἀπόμία μή καθαρμένη καρδία. Προτρέπει ὃμως νά γελᾶ ὁ χρστιανός, ἀλλά χωρίς νά εὐτελίζει τόν ἂλλο. Γράφει: «Καί τοῦτο δέ τό χαμόγελο νάτό κάμνετε, γιά νά δείξετε μέ αὐτό τήν χαροποιάν διάθεσιν τῆς καρδίας σας καί νά πληρώσετε τό γεγραμμένον ἐκεῖνο, ὃτι ΄καρδίας εὐφραινομένης πρόσωπον θάλλει΄»(Παρ. 15,14)34.
Ὁ Νικόδημοςθέλει νά δείξει, ὃτι ὃποιος δέν συμπεριφέρεται φυσικά καί ἀβίαστα κατ’αὐτόν τόν τρόπο, ἀποδεικνύει ὃτι δέν ἒχει φθάσει ἀκόμη στό ἐν Χριστῷ ἦθος καί συνεπῶς καλεῖται νάσυνειδητοποιήσει τό ἒλλειμμά του. Ἡ πατερικὀτητα τοῦ Νικοδήμου φαίνεται καί ἀπότό ὃτι καταγράφει καί τήν πατερική ἑρμηνεία τῶν ὃρων «γέλως» καί «γελῶ», ἐπικαλούμενος τόν Μ. Βασίλειο: «Τά ὀνόματα ταῦτα δηλοῦσιν ὂχι τόν καγχασμόν τοῦτον καί ἀπαίδευτον γέλωτα, ἀλλά τήν χαράν τῆς ψυχῆς καί φαιδράν διάθεσιν»35.
Ὃλα αὐτάὃμως ἀποκαλύπτουν τό πόσο πρόχειρα καί ἐπιφανειακά ἀντιμετωπίζεται ὁ Ἃγιος Νικόδημος, ὁ ὁποῖος δέν προσφέρει ἠθικολογικές ἐντολές,ἀλλά προσπαθεῖ νάὁδηγήσει στό ἐν Χριστῷ ἦθος, πού εἶναι ὁ καρπός τοῦ ἐνοικοῦντος στόν ἀληθινό Χριστιανό ἁγίου Πνεύματος (Γαλ. 5,22).
Σημειώσεις
1. GerhardPodskalsky(μετ. π. Γ.Δ. Μεταλληνοῦ), Ἡ Ἑλληνική Θεολογία ἐπί Τουρκοκρατίας 1453-1821.Ἡ Ὀρθοδοξια στήσφαίρα ἐπιρροῆς τῶν δυτικῶν δογμάτων μετά τήν Μεταρρύθμιση, Ἀθήνα 2005, σ. 466 ἓπ.(470-471). Βέβαια καί ὁ Podskalsky, ἀναφερόμενος στά δυτικά ἒργα, πού «χρησιμοποίησε» ὁ Νικόδημος, παρατηρεῖ «προσαρμοσμένα στήν ὀρθόδοξη πνευματικότητα» καί προσδίδοντας (ὁ Νικόδημος) «ἐντονότερο βιβλικό καί πατερικό χαρακτήρα, ἀπ’ὃ,τι τό πρωτότυπο (470)
2. Βλ. π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ, Τό «Ἐξομολογητάριον» τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου, στήν Ἐπιστ.Ἐπετηρίδα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπ. Ἀθηνῶν, τ. ΛΔ’(1999), σ. 191-208. Τοῦ Ἰδίου, Ἡ Χρηστοήθεια τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου καί τό κοινωνικό φιλοκαλικό ἦθος, ΕΕΘΣΠΑ, τ. ΛΘ(2004),σ.251-268.
3. Ang. Amato, SDB, IlSacramentodellaPenitenzanellaTeologiaGrecoortodossa, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 300-329.Πρβλ. π. Γ.Δ. Μεταλληνοῦ, Τό «Ἐξομολογητάριον», σ.194.
4. PaoloSegneri, Ὁ Μετανοῶν Διδασκόμενος. Μιά μετάφραση τοῦ Ἐμμανουήλ Ρωμανίτου. Εἰσαγωγική μελέτη-έπιμέλεια κειμένου Βασίλειος Τσακίρης, Ἒκδ. Θεσβίτης.
5. PaoloSegneri, Ὁ Πνευματικός Διδασκόμενος. Μιά μετάφραση τοῦ Ἒμμανουήλ Ρωμανίτου. Εἰσαγωγική μελέτη-ἐπιμέλεια κειμένου Βασίλειος Τσακίρης, ἒκδ. Θεσβίτης.
6. Μοναχοῦ Θεοκλήτου Διονυσιάτου, Ἃγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ βίος καί τά ἒργα του (1749-1809), Ἀθῆναι 1959,σ. 181.
7. Νικόδημος Ἁγιορείτης, Βίβλος τῳόντι ψυχωφελεστάτη καλουμένη Ἀόρατος Πόλεμος, Βενετία 1796 ( (Podskalsky, σ. 470).
8. Νικόδημος Ἁγιορείτης, Βίβλος τῳόντι ψυχωφελεστάτη καλουμένη Γυμνάσματα Πνευματικά, Βενετία 1800 (Podskalsky, σ. 470).
9. Βλ.Ἐμμανουήλ Φραγκίσκος, Ἀόρατος Πόλεμος (1796) «Γυμνάσματα Πνευματικά» (1800). Πατρότητα τῶν «μεταφράσεων» τοῦ Νικόδημου Ἁγιορείτη, Ἀθήνα 1993. Ἀνάτυπο ἀπό τό περιοδ. Ὁ Ἐρανιστής, τ. 19(1993) σ. 102-135.
10. Στό ἲδιο, σ. 127.
11. Βλ. Ἀρχιμ. Ἀμφιλόχιος Ράντοβιτς, (σήμερα Μητροπολίτης Μαυροβουνίου), Ἡ φιλοκαλική Άναγέννηση τοῦ XVIIIκαί XIXαἰ. καί οἱ Πνευματικοί Καρποί της, Ἀθῆναι 1984.
12. Βέβαια ὁ Podskalsky, μέ τό ἑνωτικό πνεῦμά του, ἐπιμένει στό ὃτι ὁ Νικόδημος «μολονότι ἒδινε πολλές διαβεβαιώσεις γιά τήν ὀρθοδοξία του, κατόρθωσε νά ἐνσωματώσει ὀργανικά (sic) στόν πολύχρωμο κόσμο τῆς Ἀνατολῆς τή δυτική, ἀλλά καί κοινή ἐν τέλει – ὡς προγενέστερη τοῦ Σχίσματος- πνευματικότητα, μέ τήν ὁποία εἶχε ἐξοικειωθεῖ ἀπό τή νεότητά του στή Νάξο» (σ. 472/3). Βέβαια, τό ἐρώτημα εἶναι κατά πόσον ἡ πρό τοῦ σχίσματος πνευματικότητα σώθηκε τελικά στήν ἐκφραγκευμένη παπική Δύση.
13. Βλ. ΘΗΕ 6(1965) στ. 1210/11 (Γ. Μαντζαρίδης).
14. Ὃπ. π., σ. 181 ἑπ.
15. Χρῆστος Γιανναρᾶς, Ὀρθοδοξία καί Δύση στἠ νεώτερη Ἑλλάδα, Ἀθήνα 1992, σ. 181 (καί σημ. 2). Τή θέση αὐτή βέβαια, συμμερίζονται καί ἂλλοι λόγιοι, ὃπωςὁ καθηγητής Χρ. Πατρινέλης, [Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἒθνους, Ἐκδοτική Ἀθηνῶν, ΙΑ΄(1975) σ. 132]: «Εἶναι ἑπομένως δύσκολο νά θεωρηθῆ ἡ διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων στό σύνολο της ὡς ἀπαύγασμα τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότητος, ὃπως συχνά λέγεται . Ἐξ ἂλλου ὁ εὐσεβιστικός καί καζουϊστικός χαρακτήρας τῶν ἐπίσης δημοφιλῶν ἒργων τοῦ Νικοδήμου, Έξομολογητάριον καί Πηδάλιον ἐλάχιστα συμβιβάζεται μέ τό μυστικιστικό πνεῦμα».
16. Στό ἲδιο, σ. 206. Βλ. τήν «Ἁνακοίνωσιν Ἱερᾶς Κοινότητος Ἁγίου Ὂρους» μέ τόν τίτλο: Ἀναίρεσις τῶν πεπλανημένων θέσεων τοῦ κ. Χρ. Γιανναρᾶ περί τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου», (Ὀρθόδοξος Μαρτυρία, ἀρ. 40/1993,σ. 2-10). Οἱ Συντάκτες τοῦ σπουδαίου αὐτοῦκειμένου σημειώνουν: «’Εάν εἰς τό ἒργον του παρεισέφρησαν ἀνεπιγνώστως, δι’ εὐνοήτους ἱστορικούς λόγους, καί μερικαί ἐκφράσεις, ὑπενθυμίζουσαι τήν σχολαστικήν Θεολογίαν, αὗται οὐδόλως θίγουν τήν ἐν γένει ὀρθόδοξον προοπτικήν καί γραμμήν τοῦ ἒργου του».
17) Γιά τήν ἱστορία τῆς χρήσεως τοῦ ὃρου στήν ἑλληνόφωνη Ἀνατολή βλ. π. Β.Καλλιακμάνη, «Ἡ διδασκαλία περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης στή νεοελληνική θεολογία», Γρηγόριος Παλαμᾶς 71(1988), σ. 529-537. Πρβλ. π. Γ.Δ. Μεταλληνοῦ, «Ἡ περί ἱκανοποιήσεως τῆς θείας δικαιοσύνης διδασκαλία καί ἡ νεοελληνική κατηχητική καί κηρυκτική πράξη», στό Λόγος ὡς Ἀντίλογος. Θεολογικά δοκίμια, Ἀθήνα 1992, σ. 85-98.
18. Θεία Λειτουργία Ἰω. Χρυσοστόμου.
19. Εἶναι σημαντικό ὃτι ὁ Ἃγιος ἀντλεῖ ἐδῶἀπό τό «Περί Μυστηρίων»ἒργο τοῦ Φιλαδελφείας Γαβριήλ Σεβήρου, θεολογικῆς αὐθεντίας στή δουλεία (‘Εξομολογητάριον, σ. 199). Στόν Σεβῆρο ὁ ὃρος «ἱκανοποίησις»ἒχει καθαρά ὀρθόδοξο χαρακτήρα. Amato, ὃπ. π.,σ.67 ἑξ.)
20. Ἐξομολογητάριον, σ. 4.
21.Παρατηρεῖ ὁ ἱ. Χρυσόστομος: «Ὁ Θεός οὐδέποτε ἐχθραίνει, ἡμεῖς ἐσμέν οἱ ἐχθραίνοντες».
22. Χρ. Γιανναρᾶς, ὃπ.π., σ.201-202.
23. Στό ἲδιο, σ. 202.
24. Στόἲδιο,σ. 203.
25. π. Βασ. Καλλιακμάνης, ὃπ. π., σ. 536.
26. «Κατά Εὐνομίου, Λόγ. ΙΒ΄. PG. 45,884. Ἐξομολογητάριον, σ. 19. Ἂς θυμηθοῦμε τήν «Προσευχήν Μανασσῆ, βασιλέως τῆς Ἰουδαίας ,στό Μ. Ἀπόδειπνο, ποὐ γλωσσικά βρίσκεται σέ ἀντίθεση μέ τήν «Εὐχήν τοῦ Μ. Βασιλείου», ἀλλά διαβάζονται καί οἱ δύοστήν Ἀκολουθία.
27. Ὁμιλία ιδ΄στή Β΄ Κορινθίους. PG 61,502.
28. Βιβλίον καλούμενον Χρηστοήθεια τῶν Χριστιανῶν...Φιλοπονηθεῖσα παρά τοῦ ἐν Μοναχοῖς ἐλαχίστου Νικοδήμου Ἁγιορείτου..., Ένετίησιν 1803.
29. Ὃπ. π., σ. 471.
30. Χρηστοήθεια..., σ. 165. Ἡ ἐπισήμανση αὐτή τοῦ Νικοδήμου ἀπαντᾶ πρῶτα στό «Συμβουλευτικόν Ἐγχειρίδιον».
31. Ὃροι κατά πλάτος ιζ΄.PG31,361 ἑπ.
32. Χρηστοἠθεια, σ. 134. Βλ. ἱ. Χρυσοστόμου, Ὁμιλία ιζ΄ εἰς τήν πρός Ἐφεσίους. PG62, 119 ἑπ.
33. Χρηστοήθεια, σ. 137.
34. Στό ἲδιο, σ. 139.
35. Ὃροι κατά πλάτος ιζ΄.P.G. 31, 961.
Πηγή: Απόσπασμα από το βιβλίο Ήθος ελευθερίας (σελ. 128-140), π. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Εκδόσεις Αρμός.
ΠΟΛΥΤΙΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΧΡΟΝΟ.
ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΟΠΩΣ ΑΠΕΚΑΛΥΦΘΗ ΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΙ ΤΟΥ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΗΜΩΝ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟ ΧΕΡΙ ΑΛΛΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΣΕ ΠΛΗΡΗ ΑΚΑΤΑΝΟΗΣΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΣ, ΠΟΤΙΣΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑ, ΕΧΟΥΝ ΥΙΟΘΕΤΗΣΕΙ, ΣΥΜΠΑΡΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΦΤΩΧΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΕΣ, ΤΗΝ ΑΡΝΗΣΗ ΣΑΝ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΙΩΚΟΜΕΝΗ ΣΥΝΘΕΣΗ. Η ΟΠΟΙΑ ΟΜΩΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΝΕΟ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΜΗΝΕΥΟΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΞΑΤΟΜΙΚΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ ΣΚΟΠΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΥΨΩΣΙΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ.
Η ΔΥΣΗ ΜΙΣΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΔΙΟΤΙ ΑΠΑΙΤΕΙ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΛΗΜΑΤΟΣ, ΑΡΝΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΓΙΟΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΔΙΟΤΙ ΑΥΤΗ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΗΝ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΛΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ.
Αμέθυστος
ΠΟΛΥΤΙΜΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΧΡΟΝΟ.
ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΟΠΩΣ ΑΠΕΚΑΛΥΦΘΗ ΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΙ ΤΟΥ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΗΜΩΝ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟ ΧΕΡΙ ΑΛΛΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΣΕ ΠΛΗΡΗ ΑΚΑΤΑΝΟΗΣΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΜΑΣ, ΠΟΤΙΣΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑ ΕΡΜΗΝΕΙΑ, ΕΧΟΥΝ ΥΙΟΘΕΤΗΣΕΙ, ΣΥΜΠΑΡΑΣΥΡΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΦΤΩΧΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΕΣ, ΤΗΝ ΑΡΝΗΣΗ ΣΑΝ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΙΩΚΟΜΕΝΗ ΣΥΝΘΕΣΗ. Η ΟΠΟΙΑ ΟΜΩΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΝΕΟ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΜΗΝΕΥΟΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΞΑΤΟΜΙΚΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΟΠΟΙΑΣ ΣΚΟΠΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΥΨΩΣΙΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ.
Η ΔΥΣΗ ΜΙΣΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΔΙΟΤΙ ΑΠΑΙΤΕΙ ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΛΗΜΑΤΟΣ, ΑΡΝΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΓΙΟΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΔΙΟΤΙ ΑΥΤΗ ΑΠΑΙΤΕΙ ΤΗΝ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΤΟΥ ΘΕΛΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ.
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου