ΑΥTΟΚΕΦΑΛΗ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΜΟΛΔΑΒΙΑΣ;

 

Άρθρο τοῦ πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση

Ὁμότιμου Καθηγητή Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.

“Ἄν πάντως ἀποφασισθεῖ νά ὑποβληθεῖ αἴτημα αὐτοκεφαλίας, αὐτό πρέπει νά γίνει κατά τόν ἁρμόζοντα ἱεροκανονικό τρόπο”

Μοῦ ἐζητήθη ἡ γνώμη, ἄν μπορεῖ καί ἄν πρέπει ἡ Ἐκκλησία τοῦ ἀνεξάρτητου καί διεθνῶς ἀναγνωρισμένου κράτους τῆς Μολδαβίας νά ζητήσει αὐτοκεφαλία. Χωρίς νά ἐπεκταθῶ σέ λεπτομερεῖς ἱστορικοκανονικές ἀναλύσεις, πού ἄν χρειασθεῖ θά τό πράξω, θά διατυπώσω σύντομα τίς ἀπόψεις μου, σύμφωνα μέ τήν ἱεροκανονική μας Παράδοση καί τίς νεώτερες ἐκκλησιολογικές ἐξελίξεις.

Πρέπει ἐν πρώτοις νά ἐπισημανθεῖ ὅτι οἱ Ἱεροί Κανόνες τῶν Ἁγίων Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων δέν καθορίζουν τήν διαδικασία χορήγησης τοῦ αὐτοκεφάλου. Ἄν τήν εἶχαν καθορίσει, δέν θά χρειαζόταν νά τεθεῖ ὡς θέμα βασικό πρός ἐπίλυση ἀνάμεσα στά δέκα θέματα τῆς ἐπί πολλές δεκαετίες προετοιμαζόμενης «Ἁγίας καί Μεγάλης Συνόδου», πού συνῆλθε στό Κολυμπάρι τῆς Κρήτης (2016), χωρίς ὅμως νά συζητηθεῖ, γιατί ἀποσύρθηκε τήν τελευταία στιγμή, ἐνῶ εἶχε ἐπιτευχθῆ ὁμοφωνία καί συμφωνία εἰς ὅλα τά οὐσιώδη προβλήματα.

Αὐτό πού καθορίζουν μέ αὐστηρότητα καί ἐντυπωσιακή διαύγεια οἱ Ἱεροί Κανόνες εἶναι ὅτι οἱ ἀσκοῦντες τήν ἐκκλησιαστική διοίκηση ἐπίσκοποι, μητροπολίτες καί πατριάρχες δέν πρέπει νά ὑπερβαίνουν τά ὅρια τῆς δικαιοδοσίας πού ἔχουν καί νά ἐπεμβαίνουν ὑπερορίως στήν δικαιοδοσία ἄλλων τοπικῶν ἐκκλησιῶν. Ἡ εἰσπήδηση σέ ξένη δικαιοδοσία εἶναι βαρύ ἐκκλησιαστικό παράπτωμα καί τιμωρεῖται αὐστηρά. Κατά τήν πρώτη χιλιετία τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου ἡ πενταρχία τῶν πατριαρχῶν Ρώμης, Κωνσταντινούπολης, Ἀλεξάνδρειας, Ἀντιόχειας καί Ἱεροσολύμων, ἐσήμαινε τήν ὕπαρξη πέντε μόνον αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν. ῞Οταν ἐπιχειροῦσε κάποιος ἀπό τούς πέντε, καί συνήθως ὁ Ρώμης, νά εἰσβάλει στήν δικαιοδοσία ἄλλου πατριαρχείου, αὐτό καταδικαζόταν συνοδικῶς.

Ὅταν, μετά τό σχίσμα τοῦ 1054, ἡ Κωνσταντινούπολη ἀπέμεινε μόνη πρώτη τιμητικά στόν χῶρο τῆς Ἀνατολῆς, δέν ἐπεχείρησε νά μεταβάλει τό πρωτεῖο τιμῆς σέ πρωτεῖο ἐξουσίας, κατά τά παπικά πρότυπα, ἀλλά περιορίσθηκε στήν δική της δικαιοδοσία καί δέν ἐπενέβαινε στήν δικαιοδοσία τῶν ἄλλων τριῶν πατριαρχείων. Βοηθοῦσε μόνον κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας τίς ἐμπερίστατες ἐκκλησίες μέ παρεμβάσεις στήν Ὑψηλή Πύλη, ὅταν αὐτό τῆς ἐζητεῖτο παρακλητικά καί φιλάδελφα, χωρίς αὐτό νά σημαίνει ἀναγνώριση ὑπερόριας ἁρμοδιότητας.

Ὅλα τά αὐτοκέφαλα πού ἐχορήγησε ἡ Κωνσταντινούπολη μετά τήν ἅλωση τῆς Πόλης (1453) στίς Ἐκκλησίες τῆς Ρωσίας, τῆς Βουλγαρίας, τῆς Ρουμανίας, τῆς Σερβίας, τῆς Ἑλλάδος, τῆς Ἀλβανίας, τά ὁποῖα ἐπικαλοῦνται πολλοί, γιά νά ἀποδείξουν ὅτι μόνον ἡ Κωνσταντινούπολη ἔχει δικαίωμα νά χορηγεῖ αὐτοκέφαλο, αὐτά τά αὐτοκέφαλα λοιπόν δέν παραβίασαν τήν δικαιοδοσία ἄλλης αὐτοκέφαλης ἐκκλησίας, διότι οἱ περιοχές αὐτές ἀνῆκαν ἱστορικά, ὡς τμήματα τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας καί μετέπειτα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, στήν δικαιοδοσία τῆς Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως· ἑπομένως ἐκινοῦντο μέσα στά ὅρια τῆς ἱεροκανονικῆς Παράδοσης.

Οἱ τέσσερις αὐτοκέφαλες ἐκκλησίες τῶν πρεσβυγενῶν πατριαρχείων μέ τήν χορήγηση νέων αὐτοκεφάλων ἔγιναν τώρα δεκατέσσερις, καί ὅ,τι ἴσχυε γιά τά τέσσερα πατριαρχεῖα ἰσχύει καί γιά τίς ὑπόλοιπες. Ἡ ἀνεξαρτησία καί ἡ αὐτοκεφαλία τους εἶναι πλήρεις καί ὄχι ἐλλιπεῖς. Δέν δικαιοῦται κανένας ἀπό τούς παλαιούς πατριάρχες, οὔτε ὁ Κωνσταντινουπόλεως, νά ἐπεμβαίνει εἰς τά ἐσωτερικά τους, οὔτε εἰς τό δικαίωμά τους νά ἐπιτρέψουν ἤ νά ἀρνηθοῦν σέ μέρος τῆς δικῆς τους δικαιοδοσίας νά καταστεῖ αὐτοκέφαλο.

Δυστυχῶς ἡ Κωνσταντινούπολη ἀντικανονικά παραβίασε τήν δικαιοδοσία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας καί χορήγησε αὐτοκεφαλία στήν Ἐκκλησία τῆς Οὐκρανίας καί προκάλεσε ἔτσι διαιρέσεις καί συγκρούσεις. Λίγο πιό προσεκτικά κινεῖται τώρα στό αὐτοκέφαλο τῆς Ἐκκλησίας τῶν Σκοπίων, ὅπου ὅμως τήν πρωτοβουλία ἔπρεπε νά ἔχει ἡ Ἐκκλησία τῆς Σερβίας. Γιατί ἔσπευσε καί προηγήθηκε ἡ Κωνσταντινούπολη στό νά δεχθεῖ τούς σχισματικούς τῶν Σκοπίων σέ εὐχαριστιακή κοινωνία; Δέν ἔπρεπε αὐτό νά γίνει πρῶτα ἀπό τήν Ἐκκλησία τῆς Σερβίας; Καί τελικῶς ποιός θά χορηγήσει τό αὐτοκέφαλο, ἡ Ἐκκλησία τῆς Σερβίας ἤ ἡ Κωνσταντινούπολη;

Ἡ διορθόδοξη θέση ὡς πρός τήν διαδικασία χορήγησης τοῦ αὐτοκεφάλου, πού δέν προβλέπεται ἀπό τούς Ἱερούς Κανόνες, ἀποφασίσθηκε μέ πλήρη ὁμοφωνία καί συμφωνία στίς Προπαρασκευαστικές Ἐπιτροπές καί Διασκέψεις πού προετοίμαζαν τό ἔργο τῆς «Συνόδου» τῆς Κρήτης. Στήν Διορθόδοξη Προπαρασκευαστική Ἐπιτροπή πού συνῆλθε στό Σαμπεζύ τῆς Γενεύης (7-13/11/1993) ὁ Γραμματεύς ἐπί τῆς προπαρασκευῆς, μητροπολίτης Ἑλβετίας Δαμασκηνός, στήν εἰσήγησή του, ὅπου παρουσίασε τίς θέσεις τῶν κατά τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, διεπίστωσε ὅτι «εἶναι σαφής ἡ ὑποκειμένη πανορθόδοξος συνείδησις, ὅτι διά τήν ἀνακήρυξιν τοῦ αὐτοκεφάλου τοπικῆς τινος Ἐκκλησίας δέν ἐπαρκεῖ κανονικῶς ἡ μεμονωμένη αὐθεντία μιᾶς μόνης αὐτοκεφάλου Τοπικῆς Ἐκκλησίας, ἤ ὅτι ἡ κανονική ἀπόδοσις τῆς Αὐτοκεφαλίας δέν νοεῖται ἄνευ τῆς ἐκ τῶν προτέρων βεβαιώσεως τῆς πανορθοδόξου συναινέσεως».

Στό κείμενο τῶν ἀποφάσεων τῆς ἐν λόγῳ Ἐπιτροπῆς γιά τό θέμα «Τό Αὐτοκέφαλο καί ὁ τρόπος ἀνακηρύξεως αὐτοῦ», μεταξύ ἄλλων ὁρίζονται καί τά ἑξῆς:

3. Διεπιστώθη πλήρης συμφωνία ὡς πρός τούς ἀναγκαίους κανονικούς ὅρους διά τήν ἀνακήρυξιν τοῦ Αὐτοκεφάλου τοπικῆς τινος Ἐκκλησίας, ἤτοι ὡς πρός τήν συγκατάθεσιν καί τάς ἐνεργείας τῆς Ἐκκλησίας-μητρός, ὡς πρός τήν ἐξασφάλισιν πανορθοδόξου συναινέσεως καί ὡς πρός τόν ρόλον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τῶν λοιπῶν Αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν κατά τήν ἀνακήρυξιν τοῦ Αὐτοκεφάλου. Συμφώνως πρός τήν συμφωνίαν ταύτην:

α. Ἡ Ἐκκλησία-μήτηρ, δεχομένη τό αἴτημα ὑπαγομένης εἰς αὐτήν ἐκκλησιαστικῆς περιοχῆς ἀξιολογεῖ τάς ὑφισταμένας κανονικάς καί ποιμαντικάς προϋποθέσεις, πρός παροχήν τοῦ Αὐτοκεφάλου. Εἰς περίπτωσιν καθ᾽ ἥν ἡ τοπική σύνοδος, ὡς ἀνώτατον ἐκκλησιαστικόν ὄργανον, παράσχει τήν συγκατάθεσιν αὐτῆς, ὑποβάλλει σχετικήν πρότασιν πρός τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον διά τήν ἀναζήτησιν τῆς πανορθοδόξου συναινέσεως, ἐνημερώνει δέ σχετικῶς τάς λοιπάς κατά τόπους Αὐτοκεφάλους Ἐκκλησίας.

β. Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, κατά τά πανορθοδόξως καθιερωμένα, ἀνακοινοῖ διά Πατριαρχικοῦ Γράμματος πάντα τά σχετικά πρός τό συγκεκριμένον αἴτημα καί ἀναζητεῖ τήν ἔκφρασιν τῆς πανορθοδόξου συναινέσεως. Ἡ πανορθόδοξος συναίνεσις ἐκφράζεται διά τῆς ὁμοφωνίας τῶν συνόδων τῶν Αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν.

γ. Ἐκφράζων τήν συγκατάθεσιν τῆς Ἐκκλησίας-μητρός καί τήν πανορθόδοξον συναίνεσιν ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἀνακηρύσσει ἐπισήμως τό Αὐτοκέφαλον τῆς αἰτησαμένης Ἐκκλησίας διά τῆς ἐκδόσεως Πατριαρχικοῦ Τόμου. Ὁ Τόμος οὗτος ὑπογράφεται ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Εἶναι ἐπιθυμητόν νά προσυπογράφεται καί ὑπό τῶν Προκαθημένων τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν, ὁπωσδήποτε ὅμως ὑπό τοῦ Προκαθημένου τῆς Ἐκκλησίας-μητρός.

δ. Ἡ ἀνακηρυχθεῖσα Αὐτοκέφαλος τοπική Ἐκκλησία ἐντάσσεται ὡς ἰσότιμος εἰς τήν κοινωνίαν τῶν Αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν καί ἀπολαύει πάντων τῶν πανορθοδόξως καθιερωμένων κανονικῶν προνομίων (Δίπτυχα, Μνημόσυνον, Διορθόδοξοι σχέσεις κ.λπ.).

Δέν ἐπιτεύχθηκε συμφωνία καί ὁμοφωνία μόνον στό περιεχόμενο τῆς παραγράφου 3γ, γιά τό ποιοί ὑπογράφουν τόν Τόμο τοῦ Αὐτοκεφάλου. Ἡ Κωνσταντινούπολη θέλει νά ὑπογράφεται ὁ Τόμος μόνον ἀπό τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη, ἐνῶ ἡ Μόσχα, ἀκολουθούμενη ἐπίσης ἀπό ἄλλες τοπικές ἐκκλησίες, ἐπιθυμεῖ νά ὑπογράφουν τόν Τόμο τοῦ Αὐτοκεφάλου ὅλοι οἱ προκαθήμενοι ἤ τουλάχιστον ὁ προκαθήμενος τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας, στήν ὁποία ἀνῆκε ἡ αἰτοῦσα τό αὐτοκέφαλο περιοχή. Τό ἐπουσιῶδες αὐτό θέμα δέν λύθηκε οὔτε στίς ἑπόμενες Προπαρασκευαστικές Ἐπιτροπές καί Διασκέψεις, γι᾽ αὐτό καί τό θέμα τοῦ Αὐτοκεφάλου, μολονότι στά οὐσιώδη ὑπῆρξε ὁμοφωνία, δέν συζητήθηκε στήν «Σύνοδο» τῆς Κρήτης. Δέν θά ἔπρεπε ὅμως νά τηροῦνται ὅσα ἔγιναν δεκτά ἀπό ὅλους καί ἐκφράζουν τήν πανορθόδοξη συνείδηση;

Ἡ Κωνσταντινούπολη ἐνεργεῖ α) ἐναντίον τῶν Ἱερῶν Κανόνων, πού ἀπαγορεύουν τήν εἰσπήδηση σέ ξένη δικαιοδοσία, καί β) ἐναντίον τῆς πανορθόδοξης συνείδησης, πού ἀπαιτεῖ νά ἀρχίζει ἡ διαδικασία πρῶτα μέ αἴτημα πρός τήν Ἐκκλησία ἀπό τήν ὁποία ἀποσπᾶται κάποιο μέρος της καί στή συνέχεια πρό τῆς ὑπογραφῆς τοῦ Τόμου νά ἐξασφαλίζεται ἡ πανορθόδοξη συναίνεση μέ συνοδικές ἀποφάσεις τῶν τοπικῶν Ἐκκλησιῶν· ὅλα αὐτά τά ἀπορρίπτει καί τά περιφρονεῖ. Εὑρισκόμενη δέ σέ δρόμο ἀντικανονικότητας καί ἀντισυνοδικότητας στηρίζεται στό δικαίωμα τοῦ ἐκκλήτου, πού τῆς ἀναγνωρίζουν δῆθεν ἀποφάσεις Οἰκουμενικῶν Συνόδων, δηλαδή στό νά καταφεύγουν στόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη ἀπό ἄλλες ἐκκλησιαστικές δικαιοδοσίες, ὅταν δέν ἐπιλύνονται κάποια θέματα ἀπό τήν ἁρμόδια ἐκκλησιαστική διοίκηση. Εἶναι ὅμως γνωστόν ὅτι διάσημοι βυζαντινοί κανονολόγοι καί ὁ ἐμβριθής ἑρμηνευτής τῶν Ἱερῶν Κανόνων, Ἅγιος Νικόδημος Ἁγιορείτης, περιορίζουν τήν ἄσκηση τοῦ ἐκκλήτου, μέσα στά ὅρια τῆς δικαιοδοσίας κάθε πατριάρχη καί ὄχι ἔξω ἀπό αὐτά. Οἱ ἀποφάσεις ὅλων τῶν πατριαρχῶν καί τῶν προκαθημένων δέν ἐφεσιβάλλονται, δέν ἐκκαλοῦνται οὔτε στόν Ρώμης οὔτε στόν Κωνσταντινουπόλεως, εἶναι ἀνέκκλητες. Μόνον Οἰκουμενική Σύνοδος μπορεῖ νά ἀποφασίζει. Ὁ Ζωναρᾶς, ἀναφερόμενος στό ἔκκλητο, πού διεκδικοῦσε ὁ πάπας, ἐπικαλούμενος κανόνα τῆς Α´ ἐν Νικαίᾳ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, γράφει: «Οὔτε οὖν τῆς ἐν Νικαίᾳ συνόδου ἐστίν ὁ κανών, οὔτε πάσας τάς ἐκκλήτους ἀνατίθησιν αὐτῷ, ἀλλά τῶν ὑποκειμένων αὐτῷ». Καί ὁ Ἅγιος Νικόδημος ἑρμηνεύων τόν 9ο κανόνα τῆς Δ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, τόν ὁποῖο ἐπικαλεῖται ἡ Κωνσταντινούπολη ὑπέρ τοῦ δικαιώματος νά δέχεται ἐκκλήτους, λέγει ὅτι «Ὁ Κωνσταντινουπόλεως οὐκ ἔχει ἐξουσίαν ἐνεργεῖν εἰς τάς Διοικήσεις καί ἐνορίας τῶν ἄλλων πατριαρχῶν, οὔτε εἰς αὐτόν ἐδόθη ἀπό τόν κανόνα τοῦτον ἡ ἔκκλητος ἐν τῇ καθόλου Ἐκκλησίᾳ».

Μέ βάση τά συντόμως ἀναπτυχθέντα, ὡς ἀπάντηση στό ἐρώτημα ἄν μπορεῖ καί ἄν πρέπει ἡ Ἐκκλησία τοῦ ἀνεξάρτητου κράτους τῆς Μολδαβίας νά ζητήσει αὐτοκεφαλία, προκύπτουν τά ἑξῆς: Ἐπειδή ἡ Μολδαβία εἶναι πλέον ἀνεξάρτητο κράτος, ἀσφαλῶς μπορεῖ καί δικαιοῦται ἡ Ἐκκλησία αὐτοῦ τοῦ ἀνεξάρτητου κράτους νά ζητήσει καί νά λάβει αὐτοκεφαλία, ὅπως τό ἔπραξαν οἱ Ἐκκλησίες τῶν ἄλλων κρατῶν, Ρωσίας, Σερβίας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας, Ἑλλάδος, Πολωνίας, Ἀλβανίας, Τσεχοσλοβακίας. Αὐτό βέβαια δέν εἶναι ὑποχρεωτικό, διότι ἐνέχει καί κάποια στοιχεῖα ἐθνοφυλετισμοῦ. Στήν Ἐκκλησία τῆς Ἀμερικῆς π.χ. δέν χορηγεῖ αὐτοκεφαλία τό Φανάρι, μολονότι δρᾶ ἐντός ἐλεύθερου καί δυνατοῦ κράτους, οὔτε ἐπιτρέπει νά ἐνσωματωθοῦν στήν αὐτοκέφαλη Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, ἡ Κρήτη, τά Δωδεκάνησα καί τό Ἅγιον Ὄρος, πού ἔχουν ἀπό καιρό ἐνσωματωθῆ στό ἀνεξάρτητο ἑλληνικό κράτος.

Ἄν πάντως ἀποφασισθεῖ νά ὑποβληθεῖ αἴτημα αὐτοκεφαλίας, αὐτό πρέπει νά γίνει κατά τόν ἁρμόζοντα ἱεροκανονικό τρόπο. Ἡ Ἐκκλησία τῆς Μολδαβίας ἀνήκει στήν δικαιοδοσία τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας, καί ὁ μητροπολίτης της εἶναι μόνιμο μέλος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ρωσίας. Ἑπομένως στήν Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας πρέπει νά ὑποβληθεῖ τό αἴτημα, καί ἄν ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ρωσίας ἀποδεχθεῖ τό αἴτημα, θά προχωρήσουν τά περαιτέρω πρός τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο γιά τήν ἐξασφάλιση τῆς πανορθόδοξης συναίνεσης καί τήν χορήγηση τοῦ Τόμου τῆς Αὐτοκεφαλίας. Ἄν ἀγνοηθεῖ ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας, καί ἀναλάβει μονομερῶς τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τήν χορήγηση Αὐτοκεφαλίας, ἀθετοῦνται οἱ Ἱεροί Κανόνες πού ἀπαγορεύουν τήν εἰσπήδηση σέ ξένη δικαιοδοσία, καί προκαλοῦνται ἔτσι διαιρέσεις καί σχίσματα, ὅπως ἔγινε καί μέ τήν εἰσπήδηση στήν Ἐκκλησία τῆς Οὐκρανίας, ὅπου μάλιστα τό Αὐτοκέφαλο χορηγήθηκε ὄχι στήν κανονική Ἐκκλησία, τήν ὑπό τόν μητροπολίτη Ὀνούφριο, ἀλλά σέ σχισματικούς, ἀχειροτόνητους καί καθηρημένους κληρικούς ὑπό τόν ψευδομητροπολίτη Ἐπιφάνιο. Ἄν ἡ Ἐκκλησία τῆς Μολδαβίας ἀπευθυνθεῖ ὄχι στήν Μόσχα, ἀλλά στήν Κωνσταντινούπολη, θά ἐνισχύσει τίς διαιρέσεις καί τά σχίσματα καί θά εἶναι συνυπεύθυνη γιά τόν τραυματισμό τῆς ἑνότητας τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ καί γιά τήν παρακώλυση τῆς σωτηρίας τοῦ ποιμνίου της.

Εἶναι ἄλλωστε τοῖς πᾶσι γνωστόν, ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη ἐξυπηρετεῖ γεωπολιτικά σχέδια τῶν ἰσχυρῶν τῆς Δύσεως, πού ἐπιδιώκουν μέ διαιρέσεις καί σχίσματα νά ἀποδυναμώσουν τήν Ὀρθοδοξία, καί κυρίως νά ἐξασθενήσουν πολιτικά καί ἐκκλησιαστικά τό πιό ἀκμαῖο καί δυνατό Ὀρθόδοξο Κράτος, τήν Ρωσία. Θά συνεργήσει καί ἡ Μολδαβία ἐκκλησιαστικά, ὅπως τό πράττει πολιτικά ἡ δυτικόστροφη κυβέρνησή της;

https://katanixi.gr/aytokefali-i-ekklisia-tis-moldavias/